بیمار. (ص ) ناتوان و خسته . (برهان ). ناتوان ومریض . (انجمن آرا). مریض . (شرفنامه ٔ منیری ). ناتندرست . دردمند. ناتوان . ناخوش . رنجور. (ناظم الاطباء). این لفظ مرکب است از بی (کلمه ٔ نفی ) به اضافه ٔ مار، بمعنی صحت و شفا. (از فرهنگ نظام ). آرنده ٔ بیم . بیم آر. (شرفنامه ٔ منیری ). مرکب از «بیم » و «آر» کلمه ٔ نسبت و معنای ترکیبی آن ، منسوب به بیم و اطلاق آن بر مرض مجاز است چرا که در مرض بیم مرگ می باشد. (از بهار عجم ) (از آنندراج ). رنجور. علیل . علیله . معلول . ناتندرست . سقیم . ناخوش . مقابل درست و تندرست . نالان . رنجه .آزرده . نالنده . معتل . مریضه . معتله. نصب . وصب . ضمن .ضمنی . مارض . مدئی . مرض . معلول . معل . (منتهی الارب ). مکمود. کاید. ناتندرست . خداوند علت . (یادداشت بخط مؤلف ): رجل داء؛ مرد بیمار. رجل دئی ، بیمار. رجل دو؛ مرد بیمار. خریر؛ بیمار نحیف . خریره؛ زن بیمار. منهوک ؛ بیمار گران . ناسم ؛ بیمار نزدیک بمرگ . نجیس ، ناجس ؛بیمار که روی بهی ندارد. (منتهی الارب ) :
من مانده بخانه در پیخسته و خسته
بیمار و به تیمار و نژند و غم خواره .
پزشکی که باشد بتن دردمند
ز بیمار چون بازدارد گزند.
بیک چند گر شاه بیمار بود
دل کهتران پر ز تیمار بود.
بیک هفته بیمار بود و بمرد
ابا خویشتن نام نیکی ببرد.
ز کوژی پشت من چون پشت پیران
ز سستی پای من چون پای بیمار.
بیمار بد این ملکت زو دور طبیب او
آشفته شده طبعش هم مائی و هم ناری .
بویش همه بوی سمن و مشک ببرده ست
رنگش همه رنگ دو رخ عاشق بیمار.
یک دختر دوشیزه بدو رخ ننماید
الا همه آبستن و الا همه بیمار.
منم بیمار و نالان تو درستی
ندانی چیست در من درد و سستی .
براه اندر همی نالید هموار
نباشد بس عجب ناله ز بیمار.
چو کشور شود پر ز بیداد و کین
بود همچو بیماری اندوهگین .
دشمنان تو همه بیمار و بنده تندرست
دورتر باید زبیمار آنکه او بیمار نیست .
بماند تشنه و درویش و بیمار آنکه نلفنجد
درین ایام الفغدن شراب و مال و درمانها.
از شکر نفع همی گیرد بیمار و درست
دشمن و دوست از ایشان همه می نفع برند.
اگر وصل لبش یابم مرا بیمار کی بینی
کجا عیسی طبیب آید، کسی بیمار کی باشد.
برغبتی صادق … روی بعلاج بیماران آوردم . (کلیله و دمنه ). هرکجا بیماری نشان یافتم …معالجه … کردم . (کلیله و دمنه ). یا بیماری که مضرت خوردنیها میداند همچنان بر آن اقدام می نماید تا بمعرض تلف افتد. (کلیله و دمنه ).
پیش بیمار همنفس با مرگ
گشته ریزان ز باغ عمرش برگ .
خبر من ز صبا پرس که همدرد من است
حال بیمار که داند بجز از بیماری .
عشق در خواب و عاشقان در خون
دایه بی شیر و طفل بیمار است .
اورفت سینه ها شده بیمار لایعاد
او خفت فتنه ها شده بیدار لاینام .
روز بپرواز بود فربه از آن شد چنین
شب تن بیمار داشت لاغر از این شد چنان .
آن مؤذن زردشتی گر سیر شد ازقامت
از حی علی ̍ کردن بیمار نمود اینک .
نشاید کرد خود را چاره ٔ کار
که بیمارست رای مرد بیمار.
بدو گفتا که بهتر گردی این بار
مخور غم زین جوابش داد بیمار.
ترک بدی مقدمه ٔ فعل نیکی است
کاول علاج واجب بیمار احتماست .
منغص بود عیش آن تندرست
که باشد بپهلوی بیمار سست .
مردی همه شب بر سر بیمار گریست
چون روز شد او بمرد و بیمار بزیست .
بیمارم و ندارم بر سر بغیر دیده
یاری که ریزد آبی بر آتش ملالم .
– امثال :
برای بیماری که تیمارش دارند پزشک ناخوانده آید . (یادداشت مؤلف ).
که بیمار است رای مرد بیمار . (نظامی ).
مرگ برای او و گلابی برای بیمار . (یادداشت مؤلف ).
یک انار و صد بیمار . (یادداشت مؤلف ).
– بیمارِ باریک ؛ مسلول و مدقوق . (ناظم الاطباء).
– بیمارجگر ؛ که جگر وی بیمار باشد. مکبود. (ناظم الاطباء): طاعیه؛ زن بیمارجگر. (یادداشت مؤلف ). کبد فلان ؛ بیمارجگر گشت . (منتهی الارب ).
– بیمار داشتن ؛ بیمار کردن :
دوش می پرسید حال چشم خود رفتم ز حال
امشب آن بیمارپرسیها مرا بیمار داشت .
– بیمار کسی شدن ؛ عاشق و دلخسته ٔ او شدن :
عیسی لب است یار و دم از من دریغ داشت
بیمار او شدم قدم از من دریغ داشت .
– بیمار گران ؛ کسی که بمرض مزمنی گرفتار باشد. (ناظم الاطباء): دنف ؛ بیمار گران شدن . مدنف ؛ بیمار گران . ادناف ؛ بیمار گران شدن مریض . (از منتهی الارب ).
– بیمار نفاق ؛ آنکه به مرض دوروئی گرفتار است :
تا تو بیمارنفاقی بدرست
هرچه صحت شمری هم سقم است .
– جان ِ بیمار ؛ روان فگار. روح رنجور و ناتوان :
کلیم طور مکارم اجل بهاءالدین
که مدح اوست مسیحای جان بیمارم .
از آن روی جهان داردکه چون عیسی است جان پرور
دوای جان بیمارم چنان آمد که من خواهم .
– جان ْبیمار ؛ که جانی بیمار و فگار دارد. با روان ناتوان . مقابل تن بیمار.
|| لفظ بیمار راشعرا مجازاً در نسیم آهسته استعمال میکنند که آهستگی نسیم تشبیه به ضعف و بیماری آن شده است . (فرهنگ نظام ) :
شادم به ضعف خویش که بیماری نسیم
ناز طبیب و منت درمان نمیکشد.
صبا یا باد صبا برای اینکه افتان و خیزان میرود بیمار است . (یادداشت مؤلف ). و مؤلف از بیت ذیل معنای فوق را استنباط نموده است :
با صبا افتان و خیزان میروم تا کوی دوست
وز رفیقان ره استمداد همت می کنم .
بیمار به انگلیسی Patient و sick هم میشه