با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، از جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابوالحسن علی بن سهل، معروف به «ابن رَبَّن طبری»، پزشک و داروشناس نامدار ایرانی در سده سوم هجری قمری است.

اطلاع دقیقی از تاریخ تولد و وفات او در دست نیست. مهم‌ترین منابع درباره زندگی او اطلاعاتی است که خود ابن ربن در دو کتاب فردوس الحکمة و الدین و الدولة آورده است. مآخذ دیگری که شرح حال او را نوشته‌اند، تاریخ تولد و درگذشت، زادگاه، نام دقیق او و پدرش را به روشنی بیان نکرده‌اند؛ اما از شواهد تاریخی چنین برمی‌آید که تاریخ ولادت او حدود ۱۵۷ق بوده است. به سبب هم‌زمانی او با دوره حکومت متوکل عباسی، گمان می‌رود که در حدود ۲۴۷ق درگذشته باشد؛ یعنی می‌توان گفت که وی تا اواخر نیمه اول سده سوم هجری زنده بوده است.

پدر ابن رَبَّن از بزرگان و دبیران مرو بود که پزشکی را به مثابه حرفه خانوادگی و برای کمک به مردم فرا گرفت و از همین رو به رَبَّن یعنی «سرور و معلم ما» ملقب شد. ابن ربن پزشکی را از پدر آموخت و با استفاده از آثار یونانیان و دانشمندان دیگر، دانش خود را تکمیل کرد.

در مورد نام و لقب ابن ربن و پدرش میان مؤلفان اختلاف است. حتی با توجه به اینکه «ربن» و «راب» از القاب روحانیون یهود است، او را یهودی انگاشته‌اند؛ اما به گفته خود ابن رَبَّن در کتاب الدین و الدولة، او نخست مسیحی بوده و سپس با پژوهش و تفکر در اندیشه‌های اسلامی و آیات قرآن به اسلام رو آورده و مسلمان شده است. تاریخ‌نگاران بزرگی، چون طبری و ابن خلکان نیز مسیحی بودن وی را تأیید کرده‌اند.

ابن ربن روزگار جوانی را در طبرستان سپری کرد. از دبیران حاکم طبرستان، مازیار بن قارن بود و در این شغل چنان مهارتی داشت که موجب حیرت فصیحان عراقین و حجاز می‌شد. وی پس از به قتل رسیدن مازیار بن قارن در ۲۲۴ق به عراق رفت و در سامرا ساکن شد. خلیفه معتصم عباسی احترام بسیاری برای او قائل بود. سپس متوکل او را به ندیمی برگزید و به نوشته خودِ ابن ربن، با راهنمایی و کمک متوکل بود که به اسلام گروید. ابن ربن مقام علمی بالایی داشت؛ به طوری که او را هم‌ردیف دانشمندان و پزشکان بزرگی، چون رازی، مجوسی و ابن سینا دانسته‌اند. تشخیص واگیردار بودن بیماری سل ریوی از جمله خدمات اوست.

برخی او را استادِ زکریای رازی می‌دانند، اما با توجه به سال تولد رازی که ۲۵۱ق است و نیز این موضوع که ابن ربن در حدود ۲۲۵ق از طبرستان کوچید، قبول دیدار آن‌ها در بغداد ناممکن است؛ زیرا رازی در حدود ۳۰ سالگی یا پس از آن به بغداد رفته و در آن هنگام ابن ربن زنده نبوده است.

تألیف آثار بسیاری به ابن ربن نسبت داده شده که فقط شمار اندکی از آن‌ها باقی مانده است. معروف‌ترین آثار وی بدین قرارند:

۱. فردوس الحکمة، دایرة‌المعارفی طبی و یکی از کهن‌ترین و معتبرترین آثار جامع طب اسلامی در طب الابدان و الانفس است که ۳۰ مقاله و ۳۶۰ باب را دربر می‌گیرد. در این کتاب به جز طب به علوم دیگری مانند فلسفه، هواشناسی، جانورشناسی، جنین‌شناسی، ستاره‌شناسی و روان‌شناسی نیز پرداخته شده است. خود ابن ربن این کتاب را کناش (مجموعه مختصر) خوانده و به آن لقب «بحرالمنافع» و «شمس الآداب» داده است.

این کتاب حاوی یک دوره کامل طب و درمان و بهداشت است و، چون از نخستین کتاب‌های پزشکی اسلامی است، نظریات پیشینیان را نیز در خود دارد. ابن ربن در نگارش این کتاب از آثار بقراط، جالینوس، ارسطو، یوحنا بن ماسویه، حنین بن اسحاق و دیگر آثار گذشتگان بهره برده است. بخشی از کتاب به طب هندی اختصاص دارد و از این نظر یگانه کتابی از قدماست که در این باره به تفصیل بحث کرده است. از کتاب مذکور، متأخرانی، چون رازی و قلانسی و ابن بیطار استفاده کرده و هر یک به نوعی از آن در آثارشان نام برده‌اند. این کتاب را خود ابن ربن به زبان سریانی نیز ترجمه کرده بود.

این اثر با مقدمه‌ای بسیار عالمانه از روی نسخه‌های برلین و بریتانیا و گوتا در ۱۹۲۸ در برلین چاپ شده و هم‌اکنون نیز در دسترس است.

۲. الدین و الدولة فی اثبات نبوة النبی محمد (ص)، کتابی است که در آن حقانیت و برتری دین اسلام بر ادیان دیگر بررسی شده است و همچنین اطلاعاتی درباره ادیان هند و فرقه‌های گوناگون اسلام و مسیحیت و … در ۱۰ باب عرضه شده است؛

۳. تحفة الملوک؛

۴. منافع الاطعمة و الاشربة و العقاقیر؛

۵. عرفان الحیوة یا ارفاق الحیاة؛

۶. کتاب فی ترتیب الاغذیة؛

۷. کتاب فی الحجامة؛

۸. حفظ الصحة، که نسخه خطی آن در کتابخانه بودلیان آکسفورد محفوظ است؛

۹. الکتاب اللؤلؤ، که نسخه‌ای از آن در کتابخانه ایاصوفیه نگه‌داری می‌شود؛

۱۰. کتاب الرد علی اصناف الناصری، که ابن ربن از آن در الدین و الدولة نام برده است؛

۱۱. کتاب فی الامثال و الاداب علی مذاهب الفرس و الروم و العرب، که در انتساب آن به ابن ربن جای تردید است.

منبع: آنا