به گزارش خبرنگار زردیس، با برنامه ریزی مرکز سعدی شناسی، شب پنجم از «هفت شب برخوان سعدی» ویژه برنامه بزرگداشت یادروز شیخ اجل سعدی شیرازی با سخنرانی سه تن از کارشناسان و سعدی پژوهان چنین به سر آمد که ابتدا محمود عابدی استاد دانشگاه و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی سخنانی با عنوان «سعدی غزلسرا سعدی موعظه گر نیست» ایراد کرد و پس از او احمد سمیعی گیلانی به بحث عملگرایی سعدی پرداخت و آنگاه محمد رضا خالصی به عنوان سومین سخنران، ویژگی‌های زبانی گلستان سعدی را مورد بررسی قرار داد تا شبی دیگر با این سلسله گفتارها به سر آید.

سعدیِ غزلسرا سعدیِ موعظه گر نیست

محمود عابدی استاد دانشگاه و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی که در حال تصحیح جدید از کلیات سعدی استبه عنوان نخستین سخنران این شب پیرامون نحوه تصحیح آثار سعدی توضیحاتی ارائه کرد.

این استاد دانشگاه با اشاره به این موضوع که سعدی یکی از ارکان شعر فارسی است گفت: پس از مقایسه و مقابله ۱۱ نسخه از آثار سعدی و رسیدن به زبان سعدی به این نکته پی بردم که اصولاً در غزلیات او چیزی به عنوان غزل عرفانی به عنوان یک اثر اخلاقی در حوزه موعظه و پند به چشم نمی‌خورد و اگرچه سعدی خود یک فقیه واعظ است اما سعدی غزل سرا و غزل گو غیر از سعدی بوستان و گلستان است و می‌توان گفت در حوزه غزل با سعدی دیگری روبرو هستیم.

وی با بیان اینکه در تصحیح آثار شاعرانی چون حافظ و سعدی چیزی به نام نسخه اساس وجود ندارد گفت: نکته بسیار مهمی که پس از مقابله ۱۱ نسخه به آن رسیدم این بود که در این ۱۱ نسخه برخی غزل‌ها هستند که احیاناً در یک یا دو نسخه آمدند و به تدریج به اینجا رسیدم که بیش از ۴۰ غزل از غزل‌هایی که در کلیات مرحوم فروغی آمده از سعدی نیست از جمله سه غزل از کمال اسماعیل یا یک غزل از همام تبریزی است و دیگرانی هم هست یا مثلاً تقریباً در هیچ غزلی از غزل‌های سعدی قافیه تکرار نمی‌شود و هر جا یک بیت دارد که قافیه تکرار شده در اینکه صحت انتساب ان بیت به سعدی است باید تردید کرد.

عابدی در بخش دیگری از سخنان خود شهرت آثار سعدی از زمان حیات وی را یکی از مشکلات تصحیح دقیق آثار او دانست و گفت: «این موضوع که در طول تاریخ برخی آثار را خوانندگان با ذوق به عنوان اثر سعدی شناخته و زمزمه می‌کنند خود مشکلی برای تصحیح دقیق این آثار است در حالی که ما نمی‌توانیم به آنچه که در اذهان علاقمندان رسوخ کرده چندان اعتماد کنیم و قرار نیست شعر و متن را آنچنان که به زبان‌ها افتاده است عرضه کنیم بلکه رابطه ما با شاعر نسخه‌ها هستند و وظیفه داریم تا آثار رسیده از کاتبان امین را به اقتضای اجتهاد علمی و اعتقاد خود و ارزش متن اماده و عرضه کنیم تا این کار باعث شود تا زبان فارسی که فرهنگ ایران کهن است و از آغاز تا انجام زندگی را فریاد می‌زند ذهن و دل و ذوق خوانندگان را شاد کند.

سعدی شاعری عملگراست

استاد احمد سمیعی گیلانی دومین سخنران این شب بود که به بررسی نشانه‌های سبکی سعدی در غزل پرداخت.

این مترجم و نویسنده با برشمردن ویژگی‌های سعدی و تفاوت وی با حافظ گفت: اگرچه حافظ شاعری آسمانی است اما سعدی به واسطه سفرهای بسیاری که کرده است شاعریست عملگرا و خاکی و نهادهای زمان خود را قبول دارد اما نقد خود را متوجه افرادی که در صدر این نهادها هستند می‌داند مثلاً نهاد قضاوت را قبول دارد اما قاضی را به عنوان یک انسان ضعیف می‌داند و در عین حال دیدی خدایی دارد و همانگونه که خدا به ضعف انسان واقف است و می بخشد سعدی هم ضعف انسان را قبول دارد و می بخشد.

عضو دائم فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ادامه با اشاره به سبک سعدی گفت: به کار بردن فعل، صنعت تکرار، جناس اشتقاق و خاکساری در عشق از جمله ویژگی‌هایی است که می‌توان از آن به عنوان سبک سعدی در غزلیات وی دانست.

سمیعی همچنین با بیان اینکه شعر حاصل تجربه است اظهار داشت: سعدی در غزل بر خلاف حافظ که تجربه و معلومات را توأمان به کار می‌برد تنها از تجربیات خود بهره می‌برد و استفاده از معلومات را به گلستان و بوستان و مجالس می‌سپارد تا نشان دهد که اگر در غزل نشانی از معلومات شاعر نمی‌بینیم دال بر بی معلوماتی او نیست و می‌توان از معلومات سعدی در بخش دیگری از آثارش استفاده کرد.

ویژگی‌های زبانی گلستان سعدی

محمد رضا خالصی که در پنجمین شب از سلسله برنامه‌های هفت شب بر خوان سعدی سخن میراند، اعتقاد دارد که سخن گفتن از سعدی سر ساییدن به خورشید است، و می‌گوید: گلستان شیخ اجل بی تردید مهمترین کتاب نثر فارسی است و سعدی بزرگترین نثر نویس تمام ادوار ادب ایران زمین است.

او مهمترین تحول در ادبیات منصور ما را تحولی می‌داند که سعدی در نثر فارسی ایجاد کرده است، همچنان که در شعرش باعث شد نثری هم ایجاد کرد که حیات مجدد به ادبیات منصور ما داد و افزود: آنچه بیش از همه به چشم می‌آید او نثر را به موازی با شعر به حیات هنرری خود ادامه داد، چیزی که پیش از سعدی وجود نداشت یعنی نثر به موازات شعر در ادبیات گام نهاد و همطراز شعر پیش رفت.

خالصی بدون هیچ تردید و گزافه‌ای و بسیار ساده نثر فارسی را به دو دوره نثر پیش از سعدی و پس از سعدی نقسیم می‌کند و می‌گوید: نثر پس ازسعدی با اندکی تسامح و مصابحت تا امروز ادامه دارد.

این روزنامه نگار و نویسنده، مربع فردوسی و مولانا جلال الدین بلخی و سعدی و حافظ را برترین شاعران ایران می‌داند همانگونه که تقریباً همگان بر این عقیده اند و می‌گوید در نثر فارسی، تنها و تنها سعدی منحصر به خودش است و تالی وثانی ندارد و هیچکس چه پیش از او و چه پس از او نتوانسته پای جای پای او بگذارد.

خالصی نثر فارسی را در دوران گذشته ساده و روان و حتی نزدیک به محاوره وخالی از پیچیدگی و ابهام تعریف کرد و گفت: اما به مرور زمان این نثر از میان رفت و جای خود را به نثری مصنوع و متکلف داد که پر از تکلف بود و حشف.

معاون پیشین فرهنگی جهاد دانشگاهی فارس افزود: مقایسه آثاری مانند تاریخ بلعمی، حدود العالم، عجایب البلدان، و آثاری چون کلیله و دمنه نصرالله منشی، تاریخ وصاف، تاریخ جهان گشا نشان می‌دهد که چه بر سر این نثر آمده است مخصوصاً که دو تن از شیرازیان مانند نصرالله منشی و وصاف الهذره شیرازیند و اینها در نصر مکلف بسیار تأثیر گذارند، بویژه تصرالله منشی که پیروان بسیاری پس از خود بر خود برجای گذاشت.

او در مورد گلستان شیخ گفت که گلستان سعدی حدیث دیگری دارد که نبوغ سعدی را نشان می‌داد، او نثر مرسل را که هم زیبایی را با نثر مصنوع، و دهشتناکی را که ما با آن مواجه بودیم در هم آمیخت و شیوه‌ای جدید بنیان نهاد و ابداع کرد که در عین برخورداری از مزایا و محاسن هر دو نثر، ازمعایب و مشکلات هر دو هم مبرا بود، این نثر نمونه اعلای بلاغت و شاهکار ادبیات و معیار زبان فارسی است.

خالصی معنقد است که این نثر چنان پرقدرت جلوه نمود که هیچ نویسنده‌ای پس از سعدی نیامد که بتواند از این وسوسه رهایی پیدا کند که چون او بنویسد و یا در سر نپرورد که چون شیخ بنویسد.