ماپاریان، دسبول، آدینه، لشکر، مقام علی و گرگر، نام شش دروازه‌ای است که تعداد دیگری از مورخان معتقد هستند در گذشته متعلق به شوشتر بوده و همین امر باعث شهرت آن به شوشتر شده است. «شه شاتر» به معنای شهر شاه، «شوشا» و «سوسا» که مطبوع و دلپسند معنا می‌دهد و نیز «تیشتر» همان الهه‌ی باران، ایزدبانوی آب‌آفرین، نام‌های دیگری است که در گذشته شوشتر را به آن‌ها می‌خواندند. گروهی دیگر نیز براین باور هستند، «شوشین دخت»، همسر «یزدگرد سوم»، شخصی است که شهر شوشتر را احداث کرده است و به همین دلیل نام وی بر این شهر گذاشته شده است که البته این مورد چندان درست به نظر نمی‌رسد چراکه تاریخچه شوشتر بسیار قدیمی‌تر از زمان یزدگرد سوم است.
سازه های آبی شوشتر
سازه های آبی شوشتر یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های صنعتی در دوران پیش از انقلاب صنعتی است که قدمت آن‌ها به دوران هخامنشیان بازمی‌گردد. مجموعه‌ای ارزشمند که با گذشت دوران مختلف، امروزه نیز مورد استفاده قرار گرفته و از طرف سازمان جهانی یونسکو به «شاهکار نبوغ و خلاقیت»، ملقب شده است.
قطعا سازه‌های آبی شوشتر، نمایی از علم و هنرمندی ایرانیان در دوران مختلف تاریخ است که در قرن سوم میلادی که مقارن با حکومت ساسانیان بوده، پیشرفت و نوسازی قابل توجهی را به خود دیده است. صخره‌های دیدنی که از روی آن‌ها آب به آبگیر پایین‌دست سرازیر می‌شود، یکی از تماشایی‌ترین بخش‌های این سازه‌های آبی است که با عبور از دشت‌های جنوبی شوشتر و رونق بخشیدن به کشاورزی و باغبانی منطقه، هزاران سال آب مورد نیاز این ناحیه از کشور را تامین کرده و تا دهه‌های اخیر نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت.
آرامگاه یعقوب لیث صفاری
در ۱۰ کیلومتری مسیر دزفول به شوشتر و در میان خرابه‌های شهر جندی شاپور که یکی از محوطه‌های تاریخی ایران محسوب می‌شود، یکی از جاذبه‌های گردشگری تاریخی استان خوزستان قرار دارد که به «آرامگاه یعقوب لیث صفاری»، شناخته می‌شود. این آرامگاه کهن که قدمت آن به دوران سلجوقیان تا حکومت قاجاریان بازمی‌گردد، دارای یک گنبد مخروطی شکل دندانه‌دار و از بهترین نوع گنبدهای مخروطی شکل در خوزستان است که در بخش شمال شرقی روستای شاه آباد این استان جنوب غربی کشور، ساخته شده است. سازه‌ی اصلی بنای بقعه از خشت خام بوده و نقش‌های برجسته، ملات گچ و خاک نیز در ساخت آن مشاهده می‌شود.
منطقه حفاظت شده کرایی
در ۲۵ کیلومتری از جنوب شرقی شهرستان شوشتر، یکی از مناطق گردشگری تاریخی و طبیعی استان خوزستان قرار دارد که به «منطقه حفاظت شده‌ی کرایی»، نامگذاری شده است. وسعت این منطقه نزدیک به ۴۰ هزار هکتار است که رشته‌کوه سیاه یا کوه شه در آن قرار گرفته است. پوشش گیاهی منطقه‌ی کرایی از نوع مرتعی و در انواع مختلف است که می‌توان به بادام کوهی، انجیر کوهی، کلخنگ، رملیک، سریم، گز، کاسنی، لگومینوز، بارهنگ، بومادران، پونه و درخت کنار اشاره کرد. جانورانی همچون قوچ، میش، گرگ، تشی، تیهو، کبک، پلنگ و هو نیز در این منطقه زندگی می‌کنند.
همچنین در این منطقه می‌توان آثار باستانی مانند خرابه‌های قلعه گره و مقابر چند امامزاده را مشاهده کرد. چشمه‌های کرایی مانند راهدار، خرسی، چاه کرا، کرایی قدیم و آبگرمک نیز از جاذبه‌های طبیعی منطقه کرایی است که تماشای آن‌ها برای علاقه‌مندان به طبیعت‌گردی مناسب است.
پل بند لشکر
پل بند لشکر یکی دیگر از آثار تاریخی و جاذبه‌های گردشگری شهرستان شوشتر است که قدمت آن به دوران حکومت ساسانیان بازمی‌گردد. این سازه تاریخی با مصالحی چون ماسه سنگ و ملات ساروج ساخته شده و دارای طولی بالغ بر ۱۲۴ متر است. ارتفاع این پل در قسمت‌های مختلف، متغیر است اما به طور میانگین دارای بلندایی حدود ۸ متر و ۳۵ سانتی‌متر است.
در دوران حکومت صفویان پل بند لشکر مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته است، به همین دلیل طاق‌ها و نوع ساخت آن‌ها متعلق به این دوره است. پل بند لشکر روی نهر داریون احداث شده و دارای ۱۳ دهانه است. این سازه ارزشمند ایران کهن که در گذشته شوشتر را به یکی از شهرهای مهم به نام «عسکر مکرم»، متصل می‌ساخت و یکی از دروازه‌های شوشتر به حساب می‌آمد.
حضور آثاری تاریخی همچون قسمت‌هایی از چند آسیاب سنگی قدیمی و نیز بقعه‌ی امامزاده عبدالله (ع) در نزدیکی این پل قدیمی، این منطقه از شوشتر را به یکی از مکان‌های دیدنی این شهرستان تبدیل کرده است.
نهر داریون شوشتر
«نهر داریون»، یکی دیگر از دیدنی‌های شگفت‌انگیز و قابل توجه شهرستان شوشتر است که قدمت آن به دوران حکومت داریوش هخامنشی بازمی‌گردد. جالب است بدانید که این نهر در شهر شوشتر از «رود شطیط» جدا می‌شود و دوباره پس از پیمودن مسیری، به آن متصل می‌شود. در زیر قلعه سلاسل، سر دهانه‌ی نهر قرار گرفته و در دوران گذشته، آن را از داخل قلعه و با کمک میراب‌ها، کنترل می‌کردند.
در مورد قدمت نهر داریون با استناد از متون تاریخی، می‌توان قرن پنجم قبل از میلاد را که همان دوران حکومت داریوش اول است، درنظر گرفت. در مورد وجه تسمیه این سازه‌ی آبی کهن، برخی از مورخان و باستان‌شناسان معتقد هستند که این نام برگرفته از نام داریوش است. «دارا» و «داریوش»، دیگر نام‌های نهر داریون است که بعضا مورد استفاده قرار می‌گیرد. این اثر ملی ایران، در سال ۲۰۰۹ میلادی به ثبت میراث جهانی یونسکو رسید.
برج کلاه فرنگی شوشتر
در مرکز شهرستان شوشتر، در کنار رود کارون و در نزدیکی یکی دیگر از آثار تاریخی کشور به نام «بند میزان»، عمارتی تاریخی و ارزشمند قرار گرفته است که از آن به «برج کلاه‌فرنگی شوشتر»، یاد می‌شود. قدمت این برج متعلق به دوران حکومت قاجاریان است که سازندگان آن را به صورت هشت‌ضلعی طراحی و ساخته‌اند. جالب است بدانید که فاصله بخش زیرین این بنای تاریخی که برج روی آن قرار دارد، با سطح زمین برابر با چهار متر است. حال با احتساب ارتفاع هفت متری برج، کلاه‌فرنگی شوشتر دارای بلندایی برابر با ۱۱ متر خواهد بود. ساکنان بومی شوشتر معتقد هستند که در زمان حکومت قیصر روم یا شاپور ساسانی، از آن به عنوان مقر دیده‌بانی استفاده می‌شد که امر نظارت بر امور و فعالیت کارگران که در بند میزان مشغول به کار بوده‌اند، صورت می‌گرفت.
خانه مستوفی شوشتر
«خانه مستوفی» از عمارات تاریخی شهرستان شوشتر و یکی از آثار ارزشمند ایران کهن است که کارشناسان بناهای تاریخی، قدمت آن را به دوران حکومت پادشاهان قاجار نسبت داده‌اند. این بنای ارزشمند تاریخی متعلق به یکی از تجار مشهور شوشتر به نام «محمدعلی مستوفی» است که براساس سبک معماری مرسوم در اواخر پادشاهی قاجاریه و در زمان مظفرالدین شاه، در بافت قدیمی این شهرستان ساخته شده است.
معمار این عمارت طرح نخستین آن را به شکل عمارتی متشکل از دو بخش داخلی و بیرونی طراحی کرده است. این خانه‌ی تاریخی بهره‌مند از چشم‌اندازی بسیار زیبا و منحصربه‌فرد نسبت به رود شطیط و پل‌بند قدیمی شادروان است که خود نمونه بارزی از هنر و استادی معماران و هنرمندان در ایران کهن به شمار می‌رود. امروزه با دایر شدن بخش‌های مختلفی از جمله موزه خانه مستوفی، رستوران، مرکز صنایع دستی و عکاسخانه در این مجموعه تاریخی، آن را به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری شوشتر می‌شناسند.
قلعه سلاسل شوشتر
در شمال شوشتر و روی صخره بسیار بزرگ، یکی دیگر از آثار تاریخی این شهرستان قرار دارد که از آن به «قلعه سلاسل»، یاد می‌شود. برخی از کارشناسان ساخت این دژ مستحکم و تاریخی را در دوران حکومت ساسانیان عنوان کرده و بر این باور هستند که احتمالا همزمان با سال «پل بند شادروان» احداث شده است. قلعه سلاسل در دوران مختلف بارها مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته است. گفته می‌شود که در گرداگرد آن و از شرق تا غرب، خندقی جهت جلوگیری از نفوذ دشمن و نیز تامین آب مورد نیاز قلعه کنده شده بود.
بخش غربی قلعه نیز توسط رود احاطه شده و همین امر استحکام بسیار آن و نیز دسترسی آسان به آب نهر داریون را فراهم کرده بود. نهر داریون از زیر قلعه عبور می‌کرد و آب نهر نیز به کمک پلکان‌هایی در دسترس قرار می‌گرفت که داخل قلعه تعبیه شده بود.
از دیگر بخش‌های قلعه می‌توان به نقارخانه، دروازه، سربازخانه، نانوایی، آشپزخانه، حمام، شودان و باغچه اشاره کرد. برخی می‌گویند که سلاسل نام یکی از غلامان فارس است که برج و باروی قلعه را ساخته است. برخی دیگر سلاسل را به‌معنای زنجیر عنوان می‌کنند که در گذشته قایق‌هایی به هم متصل شده همانند زنجیر در امتداد رودخانه شطیط و روی رود قرار داشت و چون آن قایق‌ها در کنار قلعه بود، قلعه نیز به سلاسل، شهرت یافت. گروهی دیگر نیز سلاسل را برگرفته از نام «ابن ابی سلاسل» می‌دانند که در اوایل قرن چهارم هجری قمری آن را بازسازی و تعمیر کرده است.
پل بند شادروان
در شمال غربی شوشتر و روی رودخانه «کارون» یا «شطیط»، یکی از دیدنی‌های تاریخی استان خوزستان قرار گرفته است که مردم آن را به نام «پل بند شادروان»، می‌شناسند. این اثر تاریخی که به ثبت ملی نیز رسیده است، از دید برخی از کارشناسان لقب کهن‌ترین پل ایران را نیز به خود اختصاص داده و قدمت آن به دوران حکومت ساسانیان و سلطنت شاپور ساسانی بازمی‌گردد.
این پل جمعا از ۸۷ دهانه ساخته شده که ۴۴ دهانه آن بزرگ و بقیه کوچک است. البته امروزه تنها ۳۷ دهانه آن برجای مانده است که ۹ دهانه در بخش شمال قرار و ۲۸ دهانه در بخش جنوبی پل است. جالب است بدانید که در مورد ساخت این پل بند کهن، روایات جالبی وجود دارد. گفته می‌شود پس از پیروزی سپاه شاپور ساسانی بر رومیان، ۷۰ هزار اسیر رومی به دستور پادشاه ایرانی، به ساخت این پل بند در ازای آزادی خود مشغول می‌شوند. از بند میزان تا بند شادروان، کف رودخانه از سنگ‌های تراش خورده منظم پوشیده و فرش شده است. شادروان نیز به‌معنای فرش و بساط گرانمایه و منقش است به همین دلیل این پل بند به پل بند شادروان شهرت یافته است.
خانه معین التجار شوشتر
از دیگر جاذبه‌های گردشگری در شهرستان شوشتر، منزلی است قدیمی که قدمت ساخت آن به دوران حکومت قاجاریان بازمی‌گردد. این عمارت کهن که یکی از ارزشمندترین بناهای ساخته شده در شوشتر است و در بخش انتهایی خیابان امام در محله درب عباس این منطقه قرار دارد، به نام «منزل معین‌التجار»، شناخته می‌شود. سازندگان این منزل تاریخی، آن را به‌صورت تک ایوانی و در دو طبقه احداث کرده‌اند.
زیبایی خانه معین‌التجار، با استفاده از درب‌ها و پنجره‌های چوبی و ارسی، آجرکاری‌های انجام شده بر سطوح دیوارها، گچبریهای مشبک که به‌عنوان نورگیر در بالای سر درب و با نقوش گره چینی-آلت انجام شده و نیز لقط‌بندی‌های انجام شده روی درب‌های ارسی که با نقوش گره تزئین شده است، دو چندان جلوه می‌کند.
هرچند امروزه تنها بخشی از آن‌ها سالم مانده است، با این حال در بدو ورود به این منزل، توجه بازدیدکنندگان را به خود جلب می‌کند. در دهه ۱۳۴۰ هجری شمسی این منزل به مدرسه تغییر کاربری داده است. این در حالی است که پیش از تبدیل شدن عمارت به مدرسه، از آن به‌عنوان اداره دارایی شهرستان استفاده می‌شد. البته ناگفته نماند که عمارت معین‌التجار به سه بخش مجزا تفکیک شده است که قسمت اصلی آن به‌عنوان مدرسه غیرانتفاعی فعالیت می‌کند.
باغ خان شوشتر
باغ خان مجموعه‌ای است تاریخی و متعلق به دوران حکومت قاجاریان که در فاصله‌ای کمتر از یک کیلومتر از محوطه تاریخی «آبشارهای شوشتر»، در بخش غربی «رود گرگر» و در نزدیکی بافت قدیمی شهر تاریخی شوشتر قرار دارد. محوطه باغ بالغ بر ۱۶۰۰ متر مربع وسعت دارد که با قرارگیری درختان به‌صورت منظم و با قاعده و نظمی خاص، گذرگاه‌هایی برای تردد و عبور ایجاد شده که خود به زیبایی و جمال باغ افزوده است.
درختانی همچون انجیر، انار، پرتقال، نارنج، لیموترش، موز، توت و گل‌هایی همچون رز، محمدی، شاه‌پسند، لاله عباسی و گل کاغذی از جمله گیاهانی است که در این باغ تاریخی وجود دارد و فضایی دلچسب و دیدنی را ایجاد کرده است. جالب است بدانید که نام این باغ برگرفته از نام «محمد زمان خان مرعشی» از خان‌های دوران قاجار است.
خانه گازر شوشتر
یکی دیگر از دیدنی‌های شوشتر، عمارتی است تاریخی به نام «خانه گازر»، که سال ساخت آن به دوران حکومت قاجاریان بازمی‌گردد. کارشناسان این بنای کهن را دومین خانه از لحاظ اهمیت و ارزش در بین عمارات تاریخی شوشتر معرفی کرده‌اند که در گذشته به‌عنوان منزلی مسکونی مورد استفاده قرار می‌گرفت. امروزه این بنا به سه بخش تقسیم شده است و می‌توان در آن معماری بومی و منطقه‌ای را به‌خوبی مشاهده کرد. گفته می‌شود که خانه گازر ابتدا یکی از خانه‌های مسکونی از مجموعه‌ی افضل بوده است؛ اما پس از سال‌ها به تملک شخصی به نام گازر قرار گرفته و از آن پس به این نام شهرت می‌یابد.
جالب است بدانید که این خانه تاریخی بدون اندرونی ساخته شده است و سازندگان آن را به‌صورت بیرونی احداث کرده‌اند. حیاط مرکزی، شودان، ایوان، اتاق و شبستان از بخش‌های تشکیل‌دهنده این عمارت کهن است. آجرکاری، گچبریهای مشبک و حجاری از جمله تزئیناتی است که در قسمت‌های مختلف خانه مانند نورگیرهای پیشانی طاق‌نماها، سطوح دیوار ایوان و سردر ورودی اتاق‌ها انجام شده است. از نکات جالب و قابل‌توجه در مورد این بنای تاریخی می‌توان به تزیینات آجری انجام شده در آن اشاره کرد که بسیار زیبا و متنوع صورت گرفته و نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.
مسجد جامع شوشتر
مسجد جامع شوشتر یکی دیگر از جاذبه‌های گردشگری و از مکان‌های مذهبی در این شهرستان است که باستان‌شناسان با توجه به وجود کتیبه‌ای کهن، دوران ساخت آن را به زمان ولایت امام حسن عسگری (ع) نسبت می‌دهند. این بنای تاریخی با معماری بسیار زیبا و تحسین‌برانگیز که تزیینات انجام شده در آن فوق‌العاده و چشم‌نواز است، ساخته شده و از مکان‌های ارزشمند تاریخی و مذهبی شوشتر، محسوب می‌شود. گچبریهای هنرمندانه، کنده‌کاری‌ها و آجرکاری‌هایی که با استادی تمام به‌صورت شلوغ و پرنقش و نگار انجام شده است، این مکان دیدنی را زیبا و تحسین‌برانگیز ساخته و همواره میزبان گردشگران و مسافران از سراسر ایران است.
پرسش‌های متداول
لقب سازه‌های آبی شوشتر در یونسکو چیست؟
کدام نهر شوشتر در زمان داریوش هخامنشی حفر شده است؟
قلعه سلاسل متعلق به کدام دوره تاریخی است؟
اولین خانه شوشتر کجاست؟
نویسنده: محبوبه حسنی
گردشگری زردیس